Nadmorska visina označava vertikalnu udaljenost neke tačke ili mesta na Zemlji u odnosu na nivo mora. Drugim rečima, pokazuje koliko se to mesto nalazi iznad ili ispod nivoa mora.
Zašto se meri u odnosu na nivo mora?
Nivo mora se koristi kao osnovna referentna površina jer je to najstabilniji i univerzalni prirodni nivo koji obuhvata celu planetu.
Ipak nivo mora nije svuda isti, zbog gravitacionih razlika, plime, oseke i morskih struja. Zbog toga naučnici koriste geoid, koji predstavlja teorijsku površinu prosečnog nivoa mora širom sveta, uzimajući u obzir lokalne razlike.
Na primer:
- Nadmorska visina Beograda iznosi oko 117 metara,
- Durmitor ima vrhove od preko 2.500 metara,
- dok se obale Jadranskog mora nalaze na 0 metara.
Dakle, 0 metara nadmorske visine predstavlja referentnu tačku, odnosno prosečni nivo mora, a sve iznad nje su pozitivne vrednosti, dok su tačke ispod mora (kao Mrtvo more) negativne, jer se nalaze ispod morske površine.
Kako se meri nadmorska visina?
Za merenje u praksi koristi se altimetar, uređaj koji pokazuje nadmorsku visinu u odnosu na nivo mora. Postoje barometarski, GPS i radarski altimetri, a svi rade na različitim principima.
Barometarski altimetar je najstariji i najčešće korišćen tip. Zasniva se na istom principu kao barometar i radi na principu promene pritiska, meri pritisak vazduha koji opada sa visinom. Pošto postoji poznata zavisnost između pritiska i visine, instrument preračunava očitani pritisak u nadmorsku visinu. Ovi uređaji se često nalaze u avionima, helikopterima, ali i u planinarskim satovima i sportskim uređajima.
Formula je zasnovana na barometarskoj jednačini:
P = P₀ × e^(–gh/RT)
gde je:
- P pritisak na datoj visini,
- P₀ pritisak na nivou mora,
- g gravitacija,
- R gasna konstanta,
- T temperatura,
- h visina.
Više o ovoj formuli i njenim primenama možete pročitati na NASA – Atmospheric Pressure and Altitude
GPS altimetar određuje visinu pomoću satelitskih signala, bez oslanjanja na promene pritiska. Ovaj tip altimetra je precizniji u stabilnim vremenskim uslovima, ali može imati odstupanja u zatvorenim prostorima ili dubokim dolinama gde je signal slab.
Radarski altimetar koristi radio talase za merenje vremena koje je potrebno da signal stigne do tla i vrati se nazad do prijemnika. Ovaj sistem se koristi u avionici, svemirskim sondama i naučnim istraživanjima, gde je potrebna visoka tačnost na malim visinama iznad tla.
Altimetar je posebno važan u avijaciji, jer omogućava pilotima da precizno održavaju željenu visinu leta i bezbedan razmak od terena. U planinarstvu i sportu koristi se za orijentaciju i praćenje uspona, dok su digitalni altimetri ugrađeni u pametne satove, mobilne telefone i GPS uređaje, često u kombinaciji sa senzorima pritiska i temperaturе.
Vrste visina
U geodeziji razlikujemo nekoliko tipova visina:
| Vrsta | Opis | Upotreba |
|---|---|---|
| Ortometrijska visina | Visina iznad geoida (prosečni nivo mora). | Najčešće korišćena u svakodnevnom životu. |
| Elipsoidna visina | Visina iznad matematičkog modela Zemlje (elipsoida). | GPS sistemi i sateliti. |
| Geoidna undulacija | Razlika između geoida i elipsoida. | Korekcija i proračuni u geodeziji. |
Izohipse – linije koje povezuju tačke iste visine
Jedan od najvažnijih pojmova za prikaz nadmorske visine na karti jesu izohipse. To su linije koje povezuju tačke iste nadmorske visine i ključne su za prikaz reljefa na topografskim kartama. Na kartama se obično crtaju kao smeđe ili narandžaste zakrivljene linije koje ocrtavaju oblike terena, a svaka linija označava određenu visinu u metrima, poput 100, 200 ili 300 m.
Kada se na karti vide zatvoreni koncentrični krugovi čiji brojevi rastu ka centru, to označava brdo, dok brojevi koji opadaju ka centru ukazuju na udolinu. Razmak između linija naziva se vertikalni interval ili ekvidistanca i predstavlja razliku u visini između dve susedne izohipse. Recimo ako je ekvidistanca 20 m, svaka sledeća linija nalazi se 20m iznad prethodne. Na ravničarskim kartama interval je manji, obično između 5 i 10 m, dok je na planinskim mapama veći, često od 50 do 100 m.
Razmak između izohipsa otkriva nagib terena, guste linije označavaju strm teren, a retke blag nagib. Zatvoreni krugovi prikazuju brdo ili planinu, dok krugovi sa malim crtama okrenutim ka unutra označavaju depresije, odnosno udubljenja u reljefu.
Na kartama postoje različite vrste izohipsa. Glavne izohipse su deblje linije sa jasno označenim visinama. Između njih se nalaze srednje izohipse, tanje linije koje pomažu u preciznijem prikazu terena. Pomoćne izohipse su isprekidane i prikazuju manje promene u visini, dok depresione izohipse imaju male crtice okrenute ka unutra i koriste se za prikaz udubljenja.
Pri čitanju izohipsa važno je znati da se linije nikada ne seku, jer jedna tačka ne može imati dve različite visine. Oblik linija otkriva oblik terena, a uvale i reke mogu se prepoznati po savijanju linija u smeru uzvodno. Kada su linije ravnomerno razmaknute, teren ima jednak nagib, dok brojevi na njima uvek označavaju visinu u metrima.
U savremenom dobu, izohipse su sastavni deo digitalnih mapa i GIS sistema. Koriste se u 3D prikazima terena, modelovanju reljefa, planiranju puteva, analizi erozije, proceni rizika od poplava i u mnogim inženjerskim projektima gde je precizno poznavanje visinskih razlika od ključnog značaja.
Nadmorska visina takođe ima snažan uticaj na temperaturu.
Kako se penjemo uvis, vazduh postaje ređi i gubi sposobnost da zadržava toplotu, pa se temperatura u proseku smanjuje za oko 0,65°C na svakih 100 m visine.
Zato su planinski krajevi znatno hladniji od nizinskih. Na primer, dok je u Beogradu na 117 m nadmorske visine prosečna julska temperatura oko 23°C, na Kopaoniku (1.700 m) u istom periodu ona iznosi svega oko 14°C.
Ova pojava se naziva vertikalni temperaturni gradijent i objašnjava zašto na visokim planinama može biti sneg čak i u letnjim mesecima.
Uticaj nadmorske visine na ljudski organizam
1. Uticaj na zdravlje
Na većim visinama (iznad 2.500 m) smanjuje se količina kiseonika, što može izazvati visinsku bolest: glavobolju, umor, nesanicu i mučninu.
Telo se prilagođava povećanjem broja crvenih krvnih zrnaca i dubljim disanjem.
Stanovnici Himalaja i Anda imaju genetsku adaptaciju, veći kapacitet pluća i više hemoglobina.
2. Sport i fizička aktivnost
Sportisti često treniraju na visinama od 1.800 – 2.500 m jer organizam proizvodi više eritrocita. Kada se vrate na niže visine, njihova izdržljivost se značajno poboljšava.
Međutim, na takmičenjima u gradovima kao što je Meksiko Siti (2.200 m), sportisti koji nisu aklimatizovani osećaju umor i manjak energije.
Ekstremi nadmorske visine na Zemlji
| Mesto | Nadmorska visina | Napomena |
|---|---|---|
| Vrh Mont Everesta | 8.848 m | Najviša tačka na Zemlji |
| Mrtvo more | –430 m | Najniža tačka na kopnu |
| Tibetanska visoravan | oko 4.500 m | „Krov sveta“ |
| La Rinconada (Peru) | 5.100 m | Najviši stalno naseljeni grad |
| Amsterdam (Holandija) | ispod 0 m | Grad ispod nivoa mora |
Zaključak
Nadmorska visina nije samo broj koji označava koliko se neko mesto nalazi iznad mora — ona je ključni geografski i fizički parametar koji oblikuje naš svet. Određuje klimu, vegetaciju, zdravlje, tehnologiju i način života. Bez razumevanja nadmorske visine, ne bismo mogli da tumačimo mape, predviđamo vreme, projektujemo puteve ili čak bezbedno planinarimo.
A kada sledeći put čuješ da je neko mesto „na 800 metara nadmorske visine“, znaj da iza tog podatka stoji čitav sistem nauke, merenja, tehnologije i prirodnih zakona koji čine da Zemlja funkcioniše upravo onako kako je poznajemo.